درمان با تشنج الکتریکی (Electroconvulsive Therapy) که به آن “شوک درمانی” نیز گفته می‌شود، یک روش درمانی پزشکی بسیار مؤثر برای برخی از اختلالات شدید روانپزشکی است. برخلاف تصویری که در رسانه‌ها و فیلم‌ها از این روش نشان داده می‌شود، ECT مدرن یک فرآیند کاملاً کنترل‌شده، ایمن و انسانی است که تحت بیهوشی عمومی انجام می‌شود.

۱. ECT چیست و چگونه عمل می‌کند؟

ECT روشی است که در آن یک جریان الکتریکی کنترل‌شده و کوتاه از طریق الکترودهایی که روی پوست سر قرار داده شده‌اند، به مغز ارسال می‌شود. این جریان باعث ایجاد یک تشنج کوتاه (حدود ۳۰ تا ۶۰ ثانیه) در مغز می‌شود. بیمار به دلیل بیهوشی عمومی و استفاده از داروهای شل‌کننده عضلانی، هیچ‌گونه دردی حس نمی‌کند و بدنش دچار حرکات تشنجی شدید نمی‌شود.

مکانیسم دقیق اثر ECT هنوز به طور کامل مشخص نیست، اما نظریه‌های اصلی عبارتند از:

تغییرات در انتقال‌دهنده‌های عصبی (Neurotransmitters): تشنج ناشی از ECT باعث تغییرات گسترده و سریعی در مواد شیمیایی مغز مانند سروتونین، دوپامین و نوراپی‌نفرین می‌شود. این تغییرات شبیه به کاری است که داروهای ضدافسردگی در طول چند هفته انجام می‌دهند، اما ECT این کار را بسیار سریع‌تر انجام می‌دهد.

نورونزایی و انعطاف‌پذیری عصبی (Neurogenesis & Neuroplasticity): شواهد نشان می‌دهد که ECT می‌تواند به رشد سلول‌های عصبی جدید و ایجاد اتصالات جدید بین آن‌ها کمک کند، به‌ویژه در مناطقی از مغز مانند هیپوکامپ که در افسردگی دچار آتروفی (تحلیل رفتن) می‌شوند.

تغییر در جریان خون و متابولیسم مغز: ECT جریان خون و مصرف انرژی را در نواحی خاصی از مغز تغییر می‌دهد که با بهبود علائم خلقی مرتبط است.

۲. چه کسانی کاندیدای درمان با ECT هستند؟

ECT خط اول درمان نیست و معمولاً زمانی تجویز می‌شود که سایر روش‌ها (مانند دارودرمانی و روان‌درمانی) مؤثر نبوده‌اند یا وضعیت بیمار بسیار حاد و اورژanسی است.

اصلی‌ترین موارد کاربرد:

افسردگی شدید و مقاوم به درمان: این شایع‌ترین دلیل استفاده از ECT است. بیمارانی که به چندین دوره داروی ضدافسردگی پاسخ نداده‌اند، اغلب با ECT بهبود چشمگیری پیدا می‌کنند.

افسردگی همراه با علائم سایکوتیک (روان‌پریشی): مانند باورهای هذیانی یا توهمات.

افکار یا اقدام به خودکشی شدید: ECT می‌تواند در مدت زمان بسیار کوتاهی افکار خودکشی را کاهش دهد و جان بیمار را نجات دهد. این یکی از سریع‌ترین درمان‌ها برای این وضعیت است.

اختلال دوقطبی: به‌ویژه در فازهای مانیا (شیدایی) یا افسردگی شدید که به درمان‌های دیگر پاسخ نمی‌دهند.

کاتاتونیا (Catatonia): وضعیتی که در آن فرد بی‌حرکت، ساکت و بدون پاسخ به محیط می‌شود. ECT مؤثرترین درمان برای کاتاتونیا است.

اسکیزوفرنی: به‌خصوص زمانی که با علائم شدید خلقی یا کاتاتونیا همراه باشد یا به داروهای ضدروان‌پریشی مقاوم باشد.

زنان باردار: زنانی که از افسردگی شدید رنج می‌برند و نمی‌توانند از داروهای روانپزشکی استفاده کنند (به دلیل خطر برای جنین)، می‌توانند با خیال راحت از ECT استفاده کنند. ECT یکی از ایمن‌ترین گزینه‌ها در دوران بارداری محسوب می‌شود.

سالمندان: افراد مسن که به دلیل عوارض جانبی یا تداخلات دارویی نمی‌توانند دوزهای بالای دارو را تحمل کنند، کاندیداهای خوبی برای ECT هستند.

۳. فرآیند درمان ECT چگونه است؟ (مرحله به مرحله)

یک دوره درمانی ECT معمولاً شامل ۶ تا ۱۲ جلسه است که به صورت ۲ تا ۳ بار در هفته انجام می‌شود.

قبل از شروع درمان:

ارزیابی کامل پزشکی: شامل آزمایش خون، نوار قلب (ECG) و معاینه فیزیکی برای اطمینان از سلامت قلبی و عمومی بیمار.

ارزیابی روانپزشکی: برای تأیید تشخیص و لزوم انجام ECT.

جلسه مشاوره: روانپزشک فرآیند، مزایا و خطرات را برای بیمار و خانواده‌اش توضیح می‌دهد و رضایت‌نامه کتبی (Informed Consent) از بیمار گرفته می‌شود.

ناشتا بودن: بیمار باید از ۸ تا ۱۲ ساعت قبل از جلسه درمان چیزی نخورد و نیاشامد.

در طول هر جلسه درمانی:

آماده‌سازی: بیمار روی تخت دراز می‌کشد. دستگاه‌های مانیتورینگ برای پایش ضربان قلب، فشار خون، سطح اکسیژن و امواج مغزی (EEG) به او متصل می‌شوند.

بیهوشی: متخصص بیهوشی یک داروی بیهوشی کوتاه‌اثر (معمولاً پروپوفول) را به صورت وریدی تزریق می‌کند. بیمار در عرض چند ثانیه به خواب عمیقی فرو می‌رود.

شل‌کننده عضلانی: بلافاصله پس از بیهوشی، یک داروی شل‌کننده عضلانی (مانند سوکسینیل کولین) تزریق می‌شود تا از انقباضات شدید عضلانی و شکستگی‌های احتمالی در حین تشنج جلوگیری شود. تنها انقباضات خفیفی در انگشتان دست و پا یا عضلات صورت قابل مشاهده خواهد بود.

اعمال جریان الکتریکی: روانپزشک الکترودها را در محل‌های مشخصی روی سر قرار می‌دهد (مثلاً یک‌طرفه یا دوطرفه). سپس یک جریان الکتریکی بسیار کوتاه (حدود ۱ تا ۴ ثانیه) اعمال می‌شود.

تشنج درمانی: این جریان باعث یک تشنج کنترل‌شده در مغز می‌شود که حدود ۳۰ تا ۶۰ ثانیه طول می‌کشد. تیم درمانی این تشنج را از طریق دستگاه EEG مشاهده و ثبت می‌کنند. بیمار در این حین کاملاً بیهوش است و چیزی حس نمی‌کند.

ریکاوری: پس از پایان تشنج، اثر داروی بیهوشی به سرعت از بین می‌رود و بیمار در عرض ۵ تا ۱۰ دقیقه به هوش می‌آید. او به اتاق ریکاوری منتقل می‌شود و برای حدود ۳۰ دقیقه تا یک ساعت تحت نظر قرار می‌گیرد.

کل فرآیند از ورود به اتاق درمان تا خروج از اتاق ریکاوری معمولاً کمتر از یک ساعت طول می‌کشد.

۴. مزایای ECT

سرعت اثر بالا: ECT بسیار سریع‌تر از داروها عمل می‌کند. بهبود قابل توجهی اغلب پس از چند جلسه اول مشاهده می‌شود. این ویژگی در شرایط اورژanسی مانند خطر خودکشی، حیاتی است.

اثربخشی بالا: میزان بهبودی در افسردگی شدید با ECT حدود ۸۰ تا ۹۰ درصد است که بسیار بالاتر از اثربخشی داروهای ضدافسردگی است.

ایمنی: ECT مدرن یک روش بسیار ایمن است. خطر مرگ ناشی از ECT بسیار کم است (حدود ۱ در هر ۱۰,۰۰۰ بیمار) که مشابه خطر ناشی از بیهوشی عمومی در جراحی‌های کوچک است.

گزینه مناسب برای جمعیت‌های خاص: همانطور که ذکر شد، برای زنان باردار، سالمندان و بیمارانی که نمی‌توانند دارو مصرف کنند، گزینه‌ای عالی است.

۵. عوارض جانبی و خطرات ECT

ECT نیز مانند هر روش درمانی دیگری عوارض جانبی دارد. بیشتر این عوارض کوتاه‌مدت و قابل کنترل هستند.

عوارض جانبی شایع و کوتاه‌مدت (معمولاً در روز درمان رخ می‌دهند):

سردرد

درد عضلانی

حالت تهوع

گیجی و سردرگمی: بلافاصله پس از به هوش آمدن، بیمار ممکن است برای مدتی احساس گیجی کند. این حالت معمولاً در عرض یک ساعت برطرف می‌شود.

عوارض جانبی مرتبط با حافظه (مهم‌ترین نگرانی):

اختلال حافظه پس‌گستر (Retrograde Amnesia): این شایع‌ترین عارضه حافظه است. بیمار ممکن است در به یاد آوردن وقایع مربوط به هفته‌ها یا ماه‌های قبل از شروع درمان دچار مشکل شود. این خاطرات ممکن است به تدریج بازگردند، اما برخی از آن‌ها ممکن است برای همیشه از بین بروند.

اختلال حافظه پیش‌گستر (Anterograde Amnesia): بیمار ممکن است در به خاطر سپردن اطلاعات جدید در طول دوره درمان ECT مشکل داشته باشد. این مشکل معمولاً پس از پایان دوره درمان برطرف می‌شود.

نکته مهم: شدت مشکلات حافظه از فردی به فرد دیگر متفاوت است و با استفاده از تکنیک‌های جدیدتر مانند ECT یک‌طرفه (Unilateral ECT) و پالس‌های بسیار کوتاه (Ultra-brief pulse) می‌توان این عوارض را به حداقل رساند.

۶. باورهای غلط در مورد ECT

باور غلط: ECT یک روش وحشیانه و دردناک است.

واقعیت: بیمار تحت بیهوشی کامل است و هیچ دردی حس نمی‌کند. داروهای شل‌کننده عضلانی از حرکات شدید بدن جلوگیری می‌کنند.

باور غلط: ECT به مغز آسیب می‌رساند و باعث مرگ سلول‌های مغزی می‌شود.

واقعیت: مطالعات گسترده هیچ مدرکی دال بر آسیب ساختاری به مغز یا مرگ سلول‌های مغزی نشان نداده‌اند. برعکس، شواهدی وجود دارد که ECT به رشد سلول‌های جدید کمک می‌کند.

باور غلط: ECT شخصیت فرد را تغییر می‌دهد.

واقعیت: ECT شخصیت فرد را تغییر نمی‌دهد. بلکه با درمان بیماری زمینه‌ای (مانند افسردگی)، به فرد کمک می‌کند تا به شخصیت واقعی و سالم خود بازگردد.

باور غلط: ECT یک درمان دائمی است.

واقعیت: ECT یک درمان “حاد” است، نه یک درمان “نگهدارنده”. پس از پایان دوره ECT و بهبود علائم، بیمار برای جلوگیری از عود بیماری باید درمان نگهدارنده را با دارو یا جلسات ECT دوره‌ای (مثلاً ماهانه) ادامه دهد.